نگاهی به گذشته «قصر هشت بهشت» در مجموعه «حسن پادشاه» + تصاویر

نگاهی به گذشته «قصر هشت بهشت» در مجموعه «حسن پادشاه» + تصاویر

 




شهریارنیوز: آوازه و اعتبار «قصر هشت بهشت» به قدری بود که جامی، شاعر قرن نهم که فرسنگ ها دور از تبریز، در خراسان، منزل داشت، قصیده ای بلیغ در مدح آن سروده است. در منابع تاریخی، محل کنونی این قصر از یاد رفته، مجموعه «حسن پادشاه» واقع در میدان صاحب الامر، عنوان شده است.

به گزارش شهریار، تبریز در همیشه‌ی تاریخ شهری مهم برای حکومت‌های مختلف سلطنتی بوده است به گونه‌ای که حکومت‌ها، یا این شهر را مرکز حکومت خود قرار می‌دادند، یا مقعر ولیعهد را در این شهر بنا می‌نهادند و یا اینکه حکام و امرای این شهر را از خواص و نوادر برمی‌گزیدند. شهریارنیوز: شهرت و اعتبار «قصر هشت بهشت» به قدری بود که جامی، شاعر قرن نهم که فرسنگ ها دور از تبریز، در خراسان، منزل داشت، قصیده ای بلیغ در مدح آن سروده است. در منابع تاریخی، محل کنونی این قصر از یاد رفته، مجموعه «حسن پادشاه» واقع در میدان صاحب الامر، عنوان شده است.

بالانشینی تاریخی تبریز، باعث شده است که در گوشه و کنار این شهر بناهای مهم تاریخی و فرهنگی ساخته و پرداخته شود، هرچند که بسیاری از این بناها و اماکن آباد و معمور، در گذر سهمناک حوادث روزگار بر جای نمانده باشد. زلزله‌ها و تاخت‌و‌تازهای اقوام همسایه به اغلب این بناها رحم نکرد و اکنون این تصاویر جز در لابه‌لای سطور کتابهای تاریخ دیده نمی‌شود. از جمله‌ی این بناها که دست روزگار آن را از دامن تبریز برچیده است، قصری به نام «هشت بهشت» بود. قصری که مکان تقریبی آن در منطقه ای که امروزه به «حسن پادشاه» معروف است، تخمین زده می‌شود.

آق‌قویونلوها -یا گوسفند سفیدان- از قبایل ترک‌نژاد بودند که در دیاری بکر زندگی می‌کردند و به آنان «ترکمانان بایندری» نیز گفته می‌شد. دوره‌ی حکومت این قبیله در بخشی از سرزمین ایران، سراسر جنگ و گریز بود. خوی و خصلت خشمگین آنان جز با لشکر‌کشی آرام نمی‌گرفت. اما با تمام این سخنان، نقش پادشاهان آق‌قویونلو در آبادانی تبریز غیرقابل انکار است. در عصر آنان، بناهای زیادی در تبریز ساخته شد که متاسفانه امروز جز نام از آنها نمانده است.

از جمله ابنیه مهم ساخته شده در عصر آق‌قویونلو ها، مربوط می شود به مسجد و قصری در «میدان صاحب‌آباد». میدانی که امروزه در تداول عموم مردم «میدان صاحب‌الامر» خوانده می شود. این نکته را به راحتی می توان از کتب تاریخ استنتاج کرد. نادر‌میرزا در کتاب تاریخ و جغرافی دارالسلطنه‌ی تبریز می‌نویسد: «حسن پادشاه در میدان صاحب‌آباد مسجد و مدرسه و خانقاهی عظیم بنا کرده بود که همه با سنگ رُخام و کاشی‌های معرق و به چند مرتبه بزرگتر از مسجد جهانشاه بود.» از سوی دیگر در حواشی کتاب روضات‌الجنان نوشته‌ی سلطان القرائی آمده است: «باغ صاحب‌آباد که اکنون در تبریز به میدان صاحب‌الامر شهرت دارد، سابقا میدان بزرگ و وسیعی بود.» از مجموعه‌ی این دو نوشته‌ی کتب تاریخ تبریز بر می‌آید که باغ صاحب‌آباد همان منطقه‌ای ست که امروزه با نام «حسن پادشاه» در میدان صاحب‌الامر قرار دارد و قصر هشت‌بهشت در محوطه‌ی همین باغ صاحب‌آباد ساخته شده‌بود.

چنانکه در تاریخ عالم‌آرای‌ امینی آمده است، سلطان یعقوب آق‌قویونلو این قصر را بنا نهاد و عمارت قصر در وسط باغ به رنگ فیروزه و هشت ضلعی ساخته شده بود. تاریخ عمارت این بنا را سال 893 ذکر می‌کنند. تاجر ونیزی بنای این قصر را به اوزون حسن آق‌قویونلو نسبت می‌دهد و شاید بنای ساختمان این قصر در دوره ی اوزون حسن شروع شده و در عصر سلطنت پسرش یعقوب تکمیل گردیده است.

شهرت و اعتبار قصر هشت بهشت در دوره‌ی خود به اندازه‌ای بود که عبدالرحمن جامی-شاعر و عارف قرن نهم که در خراسان منزل داشت- قصیده ای بلیغ در مدح سلطان یعقوب دارد که در آن کاخ هشت بهشت را ستوده و نوشته :

این نه قصر است، همانا که بهشتی دگر است

که گشاده به رخ اهل صفا هشت در است

جای آن دارد اگر هشت بهشتش خوانند

چون ز هر نقش در آن حور وشی جلوه گر است

در سیاحتنامه تاجر ونیزی نام این قصر «آستی‌بیستی» (Astibisti ) آمده و نویسنده در توصیف هشت بهشت تبریز می‌نویسد که در سقف، ایوان بزرگ این قصر تصویر جنگ‌های مهم ایران و تصاویر سفیران نقاشی شده بود.

یک میدان بزرگ، یک مسجد و یک بیمارستان -که روزانه آماده پذیرش هزار بیمار بود- در کنار کاخ هشت بهشت قرار داشت. این بیمارستان دارای ساختمان های دیگری در کنار خود بوده و داخلش بسیار آراسته بود به نحوی که بیمار در مدت زمان حضور خود در بیمارستان از لحظ روحی نیز تیمار می‌شد. هرکدام از تالارها پهنای‌شان 10 یارد بوده و با فرشی گرد به همان اندازه زینت شده بود.

قسمت هایی از توصیفات بازرگان ونیزی گمنام –که سیاحتنامه‌اش یکی از منابع مهم ایرانشناسی در حدود قرون 8 و 9 است- را درباره‌ی این کاخ می‌خوانیم: «بر روی ساختمان مرکزی، یک طبقه مشتمل بر چهار اطاق قرار داشته و قبه‌ی مدور باشکوهی برفراز آن قرار داشت... همه ی اطاقها به صورتهای گوناگون با کاشی و طلاکاری زینت شده بود. این کاخ در وسط باغ بر مصطبه ای قرار داشت. در هر گوشه ی این مصطبه فواره‌ای به شکل اژدها از مفرغ گذارده بودند. این فواره ها را به قدری با مهارت ساخته بودند که گویی آن اژدهاها جان داشتند. در داخل این تالار بر طاق تالار بزرگ صحنه‌هایی از نبرد اوزون حسن و شرفیابی نمایندگان پاپ عالی را به حضور اوزون حسن، با طلا و نقره و رنگ آبی تصویر کرده بودند... قالی بسیار بزرگ ابریشمین در کف تالار گسترده شده است.... در یک جانب آن یک خانه ی ییلاقی بسیار مجلل ساخته اند و با کاشی هایی شفاف به رنگ طلایی و نقره ای آن را آراسته اند. در این خانه ملکه و ندیمه‌هایش خود را با سوزن دوزی سرگرم می‌کنند. خود باغ دارای سه ورودی است رو به شمال و جنوب و مشرق. در شرقی به سوی میدان باز می شود.



ارتفاع این کاخ سی گام و محیطش حدود 70 یا 80 یارد است و به هشت قسمت تقسیم می شود. هر بخش به چهار اطاق و چهار اطاق انتظار تقسیم می‌شود. بقیه‌ی کاخ همان گنبد مدور و بنای یک طبقه ی زیر سقف است... همه ی اطاق‌ها کاشی‌کاری و مذهب است... در جلوی هر یک از درها راهی از مرمر سنگفرش کرده‌اند که به صفه منتهی می شود... در مرکز صفه جوی آبی با مهارت در دل مرمر تراشیده شده که به صورت مارپیچ جاری است. ... از میان تالار مرکزی حرمسرای کاخ، جوی آب زلالی روان است و در یک سوی این حرمخانه حوضخانه‌ای بزرگ بود که با طلا و مینا و لاجورد تزئین شده بود.

در سمت شمال باید از جایی معین که مانند نمازخانه است و آن را آجر فرش کرده اند و بر گردش کرسی هایی از سنگ مرمر نصب شده گذشت. در این جا در دیگری است که به کاخ شاهی منتهی می شود. کاخ شاهی عبارت است از طاقی بلند با ارتفاع پانزده یارد است.... روی آن ساختمانی بزرگ با اطاقهای بسیار و تالار های سرپوشیده ای ساخته اند که مشرف به باغ است و در طرفی که رو به میدان است، ایوان گردی دیده می شود که در مراسمات جشن از آن استفاده می کردند.»

بر اساس نوشته های تاریخی صفویه بعدها از روی این قصر برای خود در اصفهان قصری ساخته و آن را هشت بهشت نامیدند.



- - - - - - - - - - -

منابع و مآخذ:

مشکور، محمدجواد، (1352)، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، چاپ اول، تهران،سلسله ی انتشارات انجمن آثار ملی

شاهزاده نادر میرزا،(1351)، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز،انتشارات اقبال

امیری، منوچهر(1349)،سفرنامه های ونیزیان در ایران، بی جا

فضل الله بن جمال الدین روزبهان خجنی اصفهانی، (1349) عالم آرای امینی

اولیا چلبی،(1914)،سیاحتنامه،چاپ استانبول

روملو، (1931م)، احسن التواریخ، به اهتمام دکتر عبدالحسین نوایی،کلکته،

حافظ حسین کربلائی،(1344)(1349)، روضات الجنان و جنات الجنان، تصحیح جعفر سلطان القرائی، بی جا



- - - - - - - - - -