فرهنگ و آیین شهروندی
نویسنده :علی کریم پور
مدیریت شهری و موضوعات فرهنگی گسترش شهرنشینی مسائل و مشکلات خاص زندگی شهری بیش از بیش ضرورت توجه همه جانبه به راهبردهای سودمند برای بهینه سازی زندگی ساکنان شهرها را لازم ساخته است در میان عوامل تاثیر گذار در شهرها مانند محیط زیست شهری حمل و نقل شهری ایمنی شهری و برنامه ریزی شهری یک عامل بسیار مهم که تاثیر فزاینده و تحسین کننده ای بر دیگر عوامل سازنده زندگی شهری دارد مدیریت شهری است. هر فعالیت اجتماعی بدون وجود مدیریت سازمان یافته که اهداف و ابزارهای رسیدن به آنها را مشخص کند و فعالیتها را هماهنگ سازد. شهرها نیز که پیچیده ترین و متنوع ترین جلوه های زندگی بشری را در خود دارند بدون وجود نظام مدیریت شهری که ضمن انجام برنامه ریزی های لازم برای رشد و توسعه آینده شهری به مقابله با مسائل و مشکلات کنونی آنها بپردازد بی سامان می گردند. نظام مدیریت شهری باید در جهت ارتقا کیفیت زندگی شهروندان خدمات شهری ویژه ای را ارائه نماید تا در کنار تامین عادلانه شرایط اصلی و فرعی افزاینده کیفیت زندگی لوازم و راهکارهای توسعه نشاط در شهر نیز بیش از بیش به عنوان یک ماموریت اصل و نه جنبی در مدیریت شهری در نظر گرفته شود.
آموزش حقوق شهروندی در ایران مغول مانده نخستین چالش در بحث حقوق شهروندی عدم آگاهی مردم از حقوق خود در جامعه است. که یکی از اولین و موثرین اقدامات در این زمینه مشخص شدن وظایف دستگاهها در زمینه اجرای حقوق شهروندی می باشد. با آگاهی دادن به مردم درباره حقوق خود و همچنین مشخص شدن وظایف دستگاهها می توان درباره معضلات عدم رعایت حقوق شهروندی آسیب شناسی کرد. بحث حقوق شهروندی در یک چارچوب خشک نمیگنجد و دارای یک بحث بسیار پیچیده و دامنه دار است. اجرایی شدن قوانین حقوق شهروندی منوط به ایجاد یک موج در جامعه می تواند باشد. این موج باید از ارگانهای دولتی آغاز شده و به سوی جامعه سوق داده شود. ایجاد موج در جامعه وابسته به کارهای آموزشی است. شاخص های حقوق شهروندی دارای بخشهای اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی و مدنی است. 1-رسانه به ویژه صدا و سیما در این موضوع نقش قابل توجهی دارند. 2-تاسیس و فعالیت فرهنگسراها و کانون های فرهنگی با توجه به آسیب های اجتماعی موجود در کشور و استان و شهر و روستا و محله 3-تدوین جزوه های آموزشی درباره حقوق شهروندی در دادگستری 4-آموزش و پرورش/ آموزش حقوق شهروندی به دانش آموزان به خصوص دانش آموزان مقطع دبیرستان 5-و ... و یادمان باشد که : با افزایش مهاجرت و رشد شهرنشینی نیاز به یک مدیریت قوی شهری امری ضروری می نماید. از سوی دیگر جمعیت وسیع در کلانشهرها سبب می شود که بهترین مدیران نیز به تتنهایی و بدون مشارکت شهروندان قدرت اداره شهرها را به نحو مطلوب و شایسته نداشته باشند لذا در دنیا و در ابرشهرها امروزه مشارکت شهروندان در تصمیم گیری ، نظارت و اجرای بهتر برنامه ها از مهم ترین عناصر مدیریت شهری تلقی می شود.
فلذا ضروری است که برای تضمین حقوق شهروندان و از سوی دیگر استفاده از مشارکت آنان در امور برنامه های آموزشی صحیحی جهت تبدیل شهرنشینان به شهروندان آگاه فعال و مشارکت جو ارائه و پیگیری شود.
شما هم به یقین در حین عبور از کوچه و خیابان شاهد کارهایی که مخل نظم اجتماعی و فرهنگ شهرنشینی است بوده اید. آیا تاکنون با دیدن رفتارهایی نامتعارف همچون پرت کردن زباله یا ته سیگار از داخل خودرو به بیرون یا عبور راننده متخلف از چراغ قرمز و ده ها رفتار غیر اجتماعی که هر روزه از سوی برخی شهروندان سر می زند این سوال در ذهنتان به وجود آمده است که چرا مردمی با هزاران سال تمدن و فرهنگ غنی قانون گریزی و نظم ستیزی را پیشه خود کرده اند؟ مشکل ساختاری جامعه ما یکی از دلایل نظم گریزی و قانون ستیزی برخی ها که ما در جامعه خود با آن مواجهیم ناشی از حافظه تاریخی مردم ماست از آنجا که در طول تاریخ گاه در کشور ما پادشاهان ظالمی در راس قدرت بوده اند و با ظلم و زورگویی اعمال ضد قانونی خود را در قالب و تحت لوای قانون پیش برده اند برخی افراد نیز با این سابقه ذهنی در توجیه تخلفات و هنجار شکنی های خود گفته اند که اگر من تخلف می کنم به این دلیل است که مسئول مافوق من هم تخلف می کند لذا جامعه ایرانی در طول 100 سال گذشته با وضعیت آشفته ای در زمینه آداب و رسوم شهرنشینی مواجه بوده است که با توجه به اینکه زندگی در عصر حاضر که عمدتا از نوع شهر است نیاز به قوانین ارتباطات و تعاملات خاص خود دارد و هرگونه وقفه کوتاهی و نادیده گرفتن قوانین و آداب شهرنشینی و رعایت نکردن حقوق دیگران – تنش – خشونت ها و ناملایمات اجتماعی – اقتصادی وفرهنگی بسیاری را دامن می زند در بسیاری از کشورهای رو به توسعه از جمله ایران گسترش شهر نشینی با سرعتی بی سابقه و حتی سریع تر از کشورهای صنعتی اتفاق افتاده است و از آنجا که بسیاری از شهروندان آمادگی لازم برای ورود به این نوع زندگی را پیدا نکرده اند با بی توجهی به قوانین شهرنشینی و رعایت نکردن حقوق شهروندی موجبات آزار دیگر شهروندان و حتی خود را فراهم می آورند. در نتیجه گسترش این بی سامانی اجتماعی که پیوند دهنده روابط فردی با روابط اجتماعی است موجب ایجاد هرج و مرج اجتماعی و در نتیجه از هم پاشیدن اعتماد اجتماعی می شود و هر فردی به فکر منافع فردی به جای منافع ملی خواهد بود. در چنین جامعه ای اگر کسی به فکر منافع جمعی یا قانون پذیری باشد به نوعی خود را مغبون و رعایت کردن آیین شهروندی را به زبان خود می داند. اگر سری به راهروهای دادگاهها و دادگستری ها بزنیم می توانیم نمونه های فراوانی را مشاهده کنیم که عامل تمامی آنها فقط رعایت نکردن نظم پذیری و احترام به حقوق دیگران بوده است و اگر شهروندان خود را مقید به رعایت حقوق دیگران و آیین شهروندی می دانستند چنین دعاوی هرگز وجود خارجی پیدا نمی کرد راههای ساماندهی فرهنگ شهرنشینی یکی از راههای ساماندهی فرهنگ شهرنشینی در ایران استفاده از تجارب کشورهای دیگر است. در این باره نباید خود را سرزنش کنیم که چرا ما با فرهنگ غنی و با سابقه ای که داریم باید از جوامعی درس بگیریم که حتی یک دهم فرهنگ و تاریخ ما را ندارند. استفاده از تجربه دیگران به هیچ وجه نکوهیده نیست. اگر تجربه را نوعی علم بنامیم در اسلام نیز فراگیری علم بسیار توصیه شده است اساسی ترین و آشکارترین قوانین شهروندی در جامعه ای چون ایران احترام به حقوق دیگران وقت شناسی عدم ایجاد مزاحمت در انواع مختلف آن حفظ محیط زیست ایجاد فضا و محله سالم پیشگیری از هر گونه آلودگی از نوع محیطی و صوتی مشارکت در اداره شهر و جلوگیری از تخریب اموال عمومی است که باید با ایجاد زمینه های فرهنگی جدید و دقت لازم در اجرای قوانین بنیاد قوانین شهروندی را هر چه بیشتر تقویت و آن را برای دهه های آینده نهادینه کنیم.
اگرچه شان شهروندی حقوق و تکالیف مربوط بدان از جمله مباحثی است که از یونان باستان فلاسفه ای
چون افلاطون و ارسطو از آن سخن گفته و ویژگی های آن را برشمرده اند اما باید گفت این مفهوم در طول سالیان دراز تغییرات بسیاری را پشت سر گذاشته است. شهروندی به معنای رایج آن در دنیای مدرن امروز از قرن هیجدهم به بعد مومرد توجه فلاسفه قرارگرفت. توماس مارشال جامعه شناس انگلیسی شهروندی مدرن در کشورهای پیشرفته صنعتی را تحقق مراحل مختلف روند دمومکراتیک در این جوامع طی سه قرن اخیر دانسته است در قرن هیجدهم حقوق مدنی اساسی ترین خواست شهروندی در این جوامع بود که به موجب آن شهروند ملی یعنی حقوق برابر شهروندان در برابر قانون آزادی تشکیل اجتماعات و اسیر آزادی های فردی طرح و برای تحقق آن مبارزه شد. قرن نوزدهم قرن مبارزه برای تحقق حقوق سیاسی گروه ها و طبقات اجتماعی یا شهروندی سیاسی بود که در آن مبارزه برای حق رای برابر و نیز مبارزه برای تشکیل و قانونی شدن نهادهای صنفی و سیاسی مدرن جنبه برجسته یافت. سرانجام قرن بیستم روند تحقق اندیشه های دموکراتیک در قالب تلاش برای احقاق حقوق اجتماعی برابربرای شهروندان یعنی شهروندی اجتماعی جنبه مهم و اساسی پیدا کرد. تلاش برای برخورداری از حقوق مساوی در زمینه آموزش و پرورش بهداشت و درمان و سایر مزایای اجتماعی به اساسی ترین نیروی محرکه برای فعالیت های عدالت طلبانه تبدیل شد.
حال با توجه به روند تاریخی شکل گیری مفهوم حقوق شهروندی باید گفت شهروند به کسی گفته می شود که ضمن آگاهی از حقوق خود واجد توانایی انتقال مباحثه و مشارکت باشد و وظایف خویش در قبال حقوق شهروندی را نیز بشناسد و به انجام برساند. ویژگی های شهروند : 1-شهروندان دارای خوی همکاری و خودگردانی می باشند و ضمن حفظ هویت های خاص خود عضویتشان در دیگر هویتهای جمعی را نیز حفظ می کنند و برای تحقق این هدف با تشکیل انجمن های مختلف منافع شخصی و عمومی را پیوند می دهند. 2-شهروندان دارای نقش های تفکیک شده می باشند و از حقوق امتیازات و مسئولیت های این نقش آگاهند و آن را مطالبه می نمایند.3-شهروند در امور عمومی جامعه مشارکت می کند. در واقع شهروندان در ا مور مختلف از نگهداری از امکانات عمومی و حفظ منابع طبیعی تا تعمیر مدرسه محل و آسفالت خیابان خود احساس مسئولیت می کنند. 4-شهروندان با تشکیل نهادهای مستقل از دولت به نظارت و مشارکت در تصمیم گیری های دولتی و ارای آنها می پردازند. 5-شهروند در امور جامعه منتقد است و عقاید سنجیده ای دارد اما فضیلت اصلی یک شهروند اعتدال و انصاف در قضاوت و انتقاد است. یعنی یک شهروند در عین حال که نهادهای اجتماعی فرهنگی و سیاسی را به باد انتقاد می گیرد اما اگر همین نهادها در معرض تهدید واقع شوند از آنها دفاع می کند. 6-شهروند دیگران را به مثابه یک شهروند برابر با خود تلقی می کند و می پذیرد که ارزش و اعتبار و هویت آن شهروند برابر با هویت خود اوست. 7-حس مشارکت و سهیم بودن در باطن یک شهروند به عنوان یک ضرورت وجود دارد نه به عنوان یک حس دلپذیر.
در جهان امروز مشارکت گسترده مردم در تمامی فعالیت های سیاسی –اجتماعی – فرهنگی و اقتصادی یکی از ملزومات دستیابی به توسعه پایدار به شمار می رود اما فراهم آوردن زمینه های مشارکت مردم خود نیازمند تحقق پیش بینی هایی است و تامین این پیش شرطها نیز وظیفه نهادهای دولتی – احزاب – سازمان های غیر دولتی – پارلمان و از همه مهم تر خود مردم است. در این میان نقش و جایگاه مردم در این فرآیند از جهات مختلف پررنگ تر و مهمتر از سایر عوامل است. در واقع هر قدر توانمندی های فردی و جمعی مردم یک جامعه بالاتر باشد یا به عبارتی هر قدر شاخص های فرهنگ شهروندی در یک جامعه بیشتر رشد کرده باشد زمینه های مشارکت مردم در فعالیت های مختلف و در نتیجه دستیابی به رشد پایدار سریع تر فراهم می شود. مردم بازیگران اصلی در صحنه اجتماع هستند و میزان توانمندی های آنهاست که مفهوم جامعه پیشرفته را به وجود می آورد.
اما مفهوم فرهنگ شهروندی و نقش آن در رشد جامعه چیست؟ راه های ارتقای سطح فرهنگ شهروندی و عوامل موثر بر آن کدام است؟
همان گونه که پیداست فرهنگ شهروندی مقوله ای فرهنگی مربوط به مجموعه رفتارهای افراد یک جامعه است به طور خلاصه فرهنگ شهروندی مجموعه ای از قوانین و مقررات اجتماعی به اضافه توانمندی های اکتسابی است تک تک افراد جامعه را گویند. همچنین زمینه های لازم برای رشد افراد جامعه تصحیح رفتارهای ناهنجار اجتماعی و تعیین جایگاه افراد یک جامعه را بر عهده دارد بر همین اساس ارتقای سطح فرهنگ شهروندی در یک معنا بهبود قوانین و مقررات فرهنگی – اجتماعی ارائه آموزش های لازم به مردم برای آگاهی از حقوق اجتماعی خود و دیگران و تعیین معیارهایی برای رفتار صحیح افراد جامعه است.
در زمینه ارتقای سطح فرهنگ شهرندی نمونه های موفقی در سراسر جهان وجود دارد که از آن میان می توان به برنامه های چین پیش از برگزاری مسابقات المپیک 2008 برنامه های آموزشی دموکراسی و حقوق شهروندی در مدارس در انگلستان و برنامه های آموزش حقوق شهروندی تساوی حقوق اجتماعی و فرهنگی در آمریکا اشاره کرد. پیش از برگزاری مسابقات المپیک 2008 در چین کمیته برگزاری مسابقات پیش شرط هایی رابرای دولت این کشور تعیین کرده بودد دولیت چین که از سال های قبل به دنبال کسب امتیاز میزبانی این مسابقات بود. تلاش بسیاری برای تحقق آن پیش شرط ها و آماده سازی زمینه های اجتماعی – فرهنگی سیاسی و اقتصادی برگزاری المپیک به خرج داد. یکی از مهم ترین پیش شرط های کمیته برگزاری مسابقات المپیک تصحیح و تغییر برخی رفتارهای ناهنجار و ناپسند مردم چین در عرصه عمومی بود. دولت برایانجام این امر اقدام به برگزاری کلاس های آموزشی در سطحی گسترده کرد. در این کلاسها موارد بسیاری را به مردم عادی چین آموختند از جمله چگونگی ایستادن در صف اتوبوس – سینما – ورزشگاه – نحوه درست پاسخگویی به دیگران – خارجی و داخلی – نوع واکنش در برابر حوادث تصادف خودرو – برخوردهای لفظی – روش های استفاده از وسایل نقلیه عمومی و بر اساس آمارهای رسمی دولت چین در مجموعه برنامه های آموزشی برای ارتقای سطح شهروندی مردم به موفقیت هایی دست یافته است. اگرچه دولت در این زمینه قدری اغراق کرده اما گزارشات غیر رسمی نهادهای غیر دولتی نیز برنامه های مذکور را موفق ارزیابی کرده اند.
اوایل سال2007 دانشگاههای ساوث همپتون و رود در آمریکا مشترکا برنامه ای را تحت عنوان آموزش حقوق شهروندی تساوی حقوق و فرهنگ به اجرا درآوردند. هدف از اجرای برنامه فوق بررسی ارتباط میان حقوق شهروندی تساوی حقوق و تغییرات فرهنگی بود. بر اساس اعلام برگزار کنندگان این برنامه این طرح تاحدودی به اهداف خود دست پیدا کرد.
اجرای برنامه های آموزشی در حوزه فرهنگ شهروندی تقریبا در سراسر جهان (بیشتر در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه به چشم می خورد هدف این برنامه ها همانگونه که گفته شد ارتقای سطح فرهنگ عمومی مردم یک جامعه و تصحیح رفتارهای نابهنجار آنهاست. از آنجا که جوامع بشری همواره در حال تغییر و تحول هستندبرای دستیابی به توسعه پایدار اجرای برنامه های ارتقای فرهنگی مردم شهرنیشین به ضرورتی غیر قابل انکار مبدل شده است.