باز آفرینی فضاهای پنهان شهری
(فلکه ساعت تبریز)
از: مسعود توپچی خسروشاهی(دانشجوی کارشناسی ارشد طراحی شهری)
امروز، شهر تبریز در زمره آن طیف از شهرهای ایرانی است که تشنه بازگشت به هویّت های خاموش خود بوده و در فرار از ابتلایات ناشی از خودرومحوری که همانا تضعیف بنیادهای اجتماعی و کاهش حضور پیاده در فضاهای شهری را به بار می آورد لحظه شماری می کند.
در این نوشته هدف امکان سنجی و بررسی در خصوص چرایی لزوم احداث یک میدان شهری با مقصد عامّه در یک فضای پیش آفریده شهری می باشد که با توجه به ابعاد کالبدی –فضایی موجود در فلکه ساعت (شهرداری) می توان به این محدوده به عنوان فرصتی برای احیاء و باز آفرینی این فضا پرداخته شود .این یادداشت سعی بر آن دارد تا ضمن شناخت و تحلیل سایت فوق ، به اهداف کلان و خُرد رسیده و با ارائه راهبردهای مبتنی بر دانش طراحی شهری ، به طراحی هدف منتهی گردد.
میدان شهری ولزوم باز آفرینی آن درشهر تبریز :
میدان شهری به مانند ظرفی است که می خواهد مردم و فعالیّت های اجتماعی شان را در خود تجمیع نموده و برخلاف فلکه شهری که خاصیّت ترافیکی و پخش کنندگی دارد عمل نماید. هدف از خلق فضایی به نام میدان شهری، ایجاد محیطی اثرگذار در جهت تقویت و تشویق رفتارهای جمعی عمومی، ارتقاء سرزندگی و نشاط شهری، هویت بخشی به شهر و آسودن شهروندان در میان شبکه شلوغ خیابان ها می باشد.
با این اوصاف لزوم طراحی میدان شهری به عنوان فضایی که طیف وسیعی را مخاطب خود قرار می دهد برای وضعیت کنونی شهر تبریز ضروری به نظر رسیده و می بایستی در راستای تحقّق این فضا، تغییراتی منعطف و نسبتاً نرم در دِل بافت شهری پیش تنیده حادث گردد.
سیر تکامل تاریخی میدان شهری:
میدان شهری در شهرهای ایرانی، از دوره سلجوقیان به بعد شروع به تثبیت خود کرده، در دوره صفویّه به مفاهیم عمیق در شهرسازی رسیده و نهایتاً در دوران قاجار به اوج نقش خود در ساختاردهی به اندام های شهری دست یافته است. امّا متاسفانه همین نقش آفرینی از سالهای میانی دوره پهلوی، هویّت خود را از دست داده و در دو دهه اخیر نیز در بلاتکلیفی مطلق به سر می برد.
علی ایحال دانش طراحی شهری با مطالعه و درک مفهومی از پیش تصوّرات و تجربیّاتی که در شهرهای ایرانی –اسلامی در رابطه با میدان شهری و نقش آن وجود داشته، خلاء این فضای شهری عمومی را که در صورت احیاء و بازآفرینی می تواند نقشی موثر در مجموعه اندام های شهری داشته باشد کاملاً احساس می نماید.
استخراج 12 کیفیّت بالقوّه موجود در فلکه ساعت جهت تبدیل به میدان شهری:
پس از مطالعه موضوع میدان بطور عام و استخراج اصول و معیارهای طراحی در میادین شهری، به تحلیل و شناخت وضعیّت موجود سایت مورد بحث(فلکه ساعت) پرداخته ام و بر همین اساس 12 کیفیّت مورد انتظار از یک میدان شهری ایده آل، در فلکه ساعت کنونی منطبق گردید. این کیفیّتها و ویژگی ها بخشی از نقاط بالقوّه و عناصر قوّت و فرصت های یک مکان جهت تبدیل شدن به شناخته شده ترین فضای شهری که همانا میدان شهری است می باشند.
عنوان کیفیّت | کیفیّت مورد انتظار از یک میدان شهری | مصداق کیفیّت بالقوّه موجود در فلکه ساعت |
تنوع دسترسی | دسترسی متعدد وصحیح به میدان شهری و تنوع در شیوه دسترسی، از ویژگیهایی است که از یک میدان شهری ایده آل انتظار می رورد. | این کیفیّت در وضعیّت کنونی سایت مورد بررسی(فلکه ساعت) موجود می باشد. دسترسی آسان و مجاورت با ایستگاه های شبکه حمل ونقل عمومی(BRT ) ، ایستگاه مترو، تاکسی بین شهری و دسترسی سواره همان تنوع در دسترسی می باشد که در این محدوده فعلیّت دارد. |
قرارگاه رفتاری مطلوب | یک میدان شهری ایده آل می بایستی خود را به عنوان قرارگاه رفتاری شاخص و اصلی شهر به مردم شهر شناسانده و محلّی برای بازشناسی مناطق مختلف شهر توسّط شهروندان باشد. | عمارت شهرداری به دلیل خاطره انگیزی و تداوم تاریخی که داشته است، اکنون تبدیل به قرارگاه رفتاری اصلی شهر شده بطوریکه مردم شهر ساده ترین راه آدرس دهی به یکدیگر را با رهنمایی از طریق آن عمارت انجام داده و تبدیل به محلی برای برقراری ارتباطات اجتماعی گردیده است. |
پیاده مداری و تجمّع پذیری | یکی از اهداف میدان شهری گسترش پیاده مداری است. بطوریکه میدان شهری با ویژگی مکث و تجمّع ، در مسیر پیاده طراحی گردیده و کیفیبت اجتماع پذیری میدان شهری حاصل از پیاده مداری است | در محدوده سایت مورد بررسی(فلکه ساعت) ، کیفیّت حرکت، که ناشی از پیاده مداری است وجود دارد. پیاده راه تربیت، پیاده راه مقصودیّه، معابر پیاده بدون مانع در خیابان امام و ارتش فعلیّت هایی می باشند که در صورت مواجهه با صحن میدان شهری کیفیت حرکت و سکون را همزمان تداعی خواهند نمود. |
دلبستگی به مکان | دلبستگی به مکان کیفیّتی است که شاید بتوان آن را مهم ترین ویژگی که از یک میدان شهری مورد انتظار است دانست. حسّ دلبستگی موجب تبدیل فضا به مکانی با ویژگی های حسّی و رفتاری خاص برای افراد می شود. | با مطالعه میدانی و مصاحبه حضوری با شهروندان تبریزی و نیز بازدیدکنندگان از عمارت بلدیّه و تحلیل آن با استفاده از آمارهای توصیفی و استنباطی ثابت گردید که ارزیابی بسیاری از شاخص های دلبستگی به این فضا بسیار بالاست و زمینه پذیرش میدان شهری با کیفیّت دلبستگی به مکان را دارد. |
جانمایی مطلوب میدان | میدان شهری ایده آل به لحاظ جانمایی در موقعیبت مرکزی شهر قرار دارد. سهولت در دسترسی ، تعدد و تساوی در نحوه دسترسی برای عموم ساکنین نقاط مختلف شهر از مزیّات جانمایی میدان در مرکز شهر می باشد. همچنین به لحاظ ارزش های هویّتی ، میدان در مرکزی ترین و با ارزش ترین نقطه شهر احداث می گردد. | این ویژگی در سایت مورد بررسی(فلکه ساعت) کاملا مصداق عملی دارد. محدوده ساعت بدلیل مرکزیّت جغرافیایی شهر، سهولت دسترسی و تساوی دسترسی، بهترین نقطه ممکن جهت طراحی میدان عمومی شهر می باشد. ضمن اینکه فلکه ساعت در قلب بافت تاریخی و هسته اوّلیه شهر قرار دارد. |
تسلّط یک بنای نشانه ای | اصولا تناسبات هندسی و جهت گیری میدان شهری در راستای تسلّط بصری و فیزیکی یک بنای شاخص معنا دار با کاربری متناسب با فضای میدان می باشد. بطوریکه بنای شاخص در یکی از وجوه اصلی و مهم میدان قرار داشته و بطور کامل بر صحن و فضای میدان مسلّط بوده است. | عمارت شهرداری به عنوان یک بنای تاریخی و نشانه ای شاخص، دارای هویّت و معنای ویژه ای در ذهن عموم شهروندان و نیز رهگذران بوده و از سویی نیز به عنوان بنای نشانه ای شهر در اذهان عمومی جا افتاده است. ضمن اینکه کاربری اصلی این عمارت با وجود تغییراتی که در آن شده باز هم مقیاس شهری خود را حفظ نموده و کاملا با کاربری فضا و صحن میدان شهری متناسب می باشد. البته فرم و جهت گیری میدان بایستی در راستای افزایش تسلط عمارت مذکور بر صحن میدان باشد |
تنوع کاربری و فعالیت ها | یک میدان شهری در تمام شبانه روز فعّالیت مستمر داشته و تنوعی از کاربری ها را در بدنه و جداره خود به عابران پیشنهاد می کند. (رستورانها، گالری های هنری، کافه های خیابانی، تئاترها، فروشگاه ها ، موزه ها و...) البته استقرار کاربری ها و فعالیت های شبانه روزی و بی زمان در بدنه میدان، در صورتی موفّق خواهد بود که فضای بیرونی میدان و خیابان ها و بدنه های مجاور نیز این ویژگی را دارا باشند. | این کیفیّت(تنوع فعالیت ها و کاربری های شبانه روزی) بطور بالفعل در محدوه فلکه ساعت و خیابانهای متصل به آن وجود دارد. کاربری ها متنوع و متعدد که در خیابان امام و در حدفاصل چهار راه شریعتی تا چهارراه شهید بهشتی و نیز در حدفاصل تقاطع چهارراه باغشمال تا میدان شهداء در خیابان ارتش وجود دارد، گویای این مطلب می باشد. |
تقویت خاطرات جمعی | صحن میدان شهری با مقصد عامّه مکانی است برای برگزاری اغلب اجتماعات مذهبی، سیاسی و عمومی شهر، راهپیمایی های ملّی ، جشن های مذهبی- ملّی و ..... در راستای تقویت خاطرات جمعی ساکنین یک شهر. | فلکه ساعت تبریز و محدوده آن، به ویژه در حدفاصل مسجد کبود تا مقابل مصلّی حضرت امام خمینی (ره) یکی از خیابان های خاطره انگیز شهر محسوب می شود و حس خاطره انگیزی را در مردم شهر برانگیخته است. چرا که اغلب جشن های ملّی و مذهبی، نورافشانی ها و آذین بندی ها، راهپیمایی ها و تجمعات مذهبی و ... در این محل اتفاق می افتد. |
هویّت و تصویر ذهنی | کلید موفقیّت یک میدان شهری ایجاد و تقویت هویّت و تصویر ذهنی خوب از آن فضا، ضمن حفظ ذخائر تاریخی و نمایش دارایی های محلّی و بومی مردم است. | خلق تصویر ذهنی مثبت نیازمند حفظ و نگهداری مناسب از ذخائر و نشانه های تاریخی است. عمارت بلدیّه ، مسجد کبود، خانه ای تاریخی، موزه های متعدد و ... در پیرامون ان فضا همان دارایی ها و ذخائر هویّت بخشی هستند که هویّت و تصویر ذهنی ماندگاری در بین مردم شهر ایجاد نموده و این کیفیّت بطور بالفعل موجود می باشد |
پیوند با بافت شهری | آنچه امروزه در مورد میدان شهری جدید الاحداث مطرح می باشد ، تلاش طراحان شهری و مدیریت شهری برای پیوند آن با بافت شهری ارگانیک و سنّتی می باشد و رسیدن به این مهم ، نقطه ایداه آل طراحی نامیده می شود. | احداث میدان شهری در قلب بافت مرکزی شهر(فلکه ساعت) به شرط لحاظ اصول هم پیوندی بین 2 فضای جدید و قدیم ، پیوند میدان را با بافت شهری امکان پذیر نموده و این دو به طریقی مطلوب، هم امیخته خواهند شد. |
اتصال به تاریخ | غالباً میدان شهری فضایی است با سوابق ویژه تاریخی، یادبودها و آثاری از رخدادهای دوران گذشته که چون خاطره های مشترک برای شهروندان محسوب می گردد. | تصور اینکه میدان شهری در یک محلی خارج از بافت تاریخی شهر تبریز احداث گردد امری ناموفّق بوده و در صورت اجراء کیفیّات یک میدان شهری ایده آل را نداشته و تنها از جنبه بصری و زیبایی مورد تحسین خواهد بود. لذا قرار گیری میدان در دل بافت تارخی شهر ، اتصال به تاریخ و تداوم تاریخی را تجلّی خواهد نمود. |
کیفیّت اقتصادی | میدان علاوه بر اینکه مرکز فیزیکی شهر می باشد، به عنوان مرکز ارتباطات اقتصادی-اجتماعی شهر نیز تعریف گردیده و راز ماندگاری و پویایی میدان در گرو ارتباط و تعامل آن با نبض اقتصادی شهر می باشد. | مجاورت و همسایگی سایت مورد مطالعه میدان شهری(فلکه ساعت) با مجموعه بازار بزرگ تبریز، مجتمع های بزرگ تولیدی –صادراتی ، کاربری های متعدد تجاری و ... همان پویایی و تنفّس اقتصادی است که مستقیماً بر دوام و رونق اقتصادی –اجتماعی میدان شهری تاثیر گذار خواهد بود. |
در نهایت می توان گفت بر اساس اصول و معیارهای موجود و مطالعات شناختی محدوه مورد بررسی(فلکه ساعت) در جنبه های مختلف آن ، ضمن لحاظ ویژگی های معماری در طرّاحی میدان، استفاده از مصالح بوم آورد، رعایت مقیاس انسانی در طرح و همراهی مردمی در فرآیند طراحی، احیای دوره های معماری ، تاکید بر حرکت های پیاده در محدوده طرح ، رعایت تناسبات هندسی میدان و رعایت حداقل میزان محصوریّت در میدان و طراحی مناسب کف و بدنه و توجه به سایر جزئیّات طراحی ، پیش بینی می گردد در صورت بکارگیری از تمامی تکنیکها و روشهای طراحی شهری توسط تیم طراح و ارزیابی پروژه و مدیریّت صحیح آن ، فلکه ساعت کنونی (با کارکردی ترافیکی) می تواند بستری برای تبدیل شدن به میدان ساعت(با کارکرد اجتماعی و پیاده محور) داشته باشد.
اگر شما شهردار بودید چه طرحهایی در میدان حکومتی (ساعت) در دست احداث ،اجرا میکردید؟
دوستان شهردار تبریز از معماران و عموم کارشناسان علاقمند خواسته تا پیشنهادهای خود را در خصوص طراحی میدان ساعت ارایه دهند.
ایشان اعلام کردند : میدان ساعت، با داشتن قدمت پرافتخار، از اصلی‌ترین و محبوب‌ترین میدان‌های شهر تبریز و حتی کشور به شمار می‌رود که با بازنگری در ساختار ظاهری و همخوانی با بافت تاریخی این میدان ضروریست
صادق نجفی با تاکید بر اینکه محبوبیت و خاستگاه مردمی میدان ساعت ایجاب می‌کند که بازبینی در آن، با لحاظ کردن نظرات عموم شهروندان مورد توجه قرار گیرد، تصریح کرد: به همین منظور، از کارشناسان معماری، طراحان و عموم علاقمندان می‌خواهیم با ارایه الگوهای پیشنهادی خود، شهرداری تبریز را در طراحی یک میدان جذاب و کم‌نظیر یاری کنند.
گفتنی است علاقمندان می‌توانند ایده‌ها و پیشنهادهای خود را در خصوص طراحی میدان ساعت در بخش نظرات وبلاگ درج نمایند تا بنده که به عنوان مشاور امور جوانان شهردار مشغول فعالیت هستم این طرح ها را جهت اجرا به دست شهردار محترم برسانم