اصول كلی نورپردازی درختان در پارك‌ها و معابر شهری

شناخت و درك مباني نظري و عملي عناصر منظر مي‌تواند در ارتقاي كيفيت فضاي پارك‌هاي شهري تاثير گسترده‌اي داشته باشد. سيماي شبانه پارك‌هاي شهري و عناصر روشنايي نيز بخشي مباحث طراحي منظر يك پارك مي‌باشد. سيماي شبانه به عنوان جزئي لاينفك در طراحي پارك‌ها و باغ‌ها، بايد به طور همزمان و با ساير بخش‌ها طراحي شود.
نورپردازي فضاهاي مختلف پارك، به صورت مجرد، نياز به شناخت روش‌هاي و فنون مختلف نورپردازي و استفاده صحيح از ويژگي‌هاي نور و ارتباط با محيط پيرامونش را دارد. نور پردازي در پارك شهري مي‌بايست در راستاي اهداف فوق باشد؛ 1- كمك به خوانايي نقاط عطف، نشانه‌ها، مسيرهاي عبوري و مناطق پر تراكم 2- تسهيلاتي براي حركت پيادها و وسايل نقله، ترويج ايمني بيشتر در محيط 3- كمك به تاكيد نقاط عطف پارك و تشويق استفاده كنندگان در شب.
در اين مقاله با معرفي ويژگي‌هاي نور و اثرات آن در محيط، به تكنيك‌هاي نورپردازي پرداخته و سپس فضاهاي پارك‌هاي شهري به صورت مجزا بررسي و قواعد كلي نورپردازي و روشنايي آنها بيان شده است. شناخت اين ويژگي‌ها به معماران و معماران منظر در طراحي سيماي شبانه فضاهاي باز عمومي كمك مي‌نمايد.
مقدمه:
طراحي روشنايي همزمان با طراحي پارك، در كشورما شكل نگرفته است. پس از احداث پارك، هركجا احتياج به نور بوده، پايه‌هاي چراغ‌ها نهاده شده‌اند، در اكثر مكان‌ها به صورت شي‌الحاقي در كنار درختان و فضاي سبز به چشم مي‌آيند؛ تنوع زياد در اشكال آنها بعث ناخوانا بودن اين عناصر گرديده و در بسياري مكان‌ها، عناصر ورشنايي بيشتر از خود نور مورد توجه قرار مي‌گيرد.
در اين مقاله فضاهاي عمده پارك معرفي و اصول كلي نورپردازي آنها بيان شده است. واضح است كه با توجه به ايده كلي حاكم بر پارك، نحوه نورپردازي فضاها نيز تعريف مي‌شود و شناخت ويژگي‌هاي نور و اثرات آن بر محيط و تكينيك‌هاي نورپردازي، منجر به طراحي مناسب سيماي شبانه مي‌گردد.

ويژگي‌ها، تكنيك و فنون نورپردازي
نورپردازي فضاهاي مختلف يك پارك، به صورت مجرد و جدا از مباحث كلي طراحي و هماهنگي محيطي و ايده كلي سيماي شبانه، (كه خارج از اين گفتار مي‌باشد) نياز به شناخت روش‌هاي و فنون مختلف نورپردازي و استفاده صحيح از ويژگي‌هاي نور و ارتباط با محيط پيرامونش را دارد. ويژگي هاي ذاتي نور و اثراتي كه در محيط پديد مي‌اورد در تركيب با تكنيك‌ها مختلف، نتايج مشخصي را در نورپردازي هريك از فضاهاي پارك تعريف مي‌نمايد.
ويژگي‌هاي نور
نور نه تنها به عمل ديدن كمك مي‌كند بلكه آدمي را قادر به احساس كلي و منسجم از محيط اطراف مي‌نمايد و عاملي است كه كنترل فرد را بر محيط اطراف افزايش مي‌دهد وتاثيرات آن به اشكال مختلف مي‌تواند منجر به ايجاد آسايش يا عدم آرامش رواني شود. ويژگي‌هاي كمي و كيفي نور در رنگ، سايه، حركت، ابعاد، جهت و كميت نور جدا از ويژگي‌هاي محيطي آن در زير معرفي شده است.
رنگ و نور
اثر رواني هر رنگ و درك آن در واقع يك تجربه شخصي و ذهني است كه حافظه رنگي ما را تشكيل مي‌دهد و براساس اين حافظه رنگي‌ما را تشكيل مي‌دهد و براساس اين حافظه رنگي انسان مدام رنگ‌هاي پيرامون خود را نه به صورتي كه در آن لحظه‌ و تحت آن شرايط وجود دارد بلكه بصورتي كه گمان مي‌‌كند بايد وجود داشته باشد در مي‌يابد رنگ تاثيري است كه بوسيله مجموعه طول موجهاي مختلف دريافت شده توسط چشم ايجاد مي‌گردد. رنگ نور را نبايد بعنوان يك مشخصه سطوح منعكس كننده نور تلقي نمود. نور با توجه به نوع رنگ آن، با انعكاس سطوح رنگي مي‌تواند تاثيرات رواني متفاوتي را در افراد ايجاد كند معمولاً رنگ‌ها با سه خصوصيت مشخص مي‌شوند: خلوص يا صافي، درخشندگي و طول موج كه نوع رنگ را مشخص مي‌كند.

فنون نورپردازی درختان 

نورپردازی حجم های توده ای از قبیل بته زار و گیاهان می-توانند در برقراری ویژگی های بصری عمومی تاثیر بگذارند و دسترسی بهتر به این گونه فضاها و تسلط بر آنها و همچنین بر وضوح پوشش های گیاهی می تواند موثر باشد، باید توجه داشت که در یک پارک، گل، چمن، درخت و گیاهان مختلف به رنگ های گوناگون خودنمایی می کنند و هرکدام از آنها، در روشنایی بخصوص جلوه دارند. بنابراین برای روشن کردن آنها از روش های متفاوتی استفاده نمود. بسیار از گیاهان که در طول روز با نور طبیعی قابل توجه نیستند ولی وقتی در زمینه تاریک نورپردازی شوند منظره جالبی را ایجاد می کنند، بعنوان اعضاء اصلی و حاکم بر فضای سبز می توانند عناصر نوری عظیم مورد استفاده قرار گیرند و به عنوان سطوحی در جهت ایجاد مفهوم بعد، مطرح شوند. اگر هدف نمایش شکل و تاج و زیبایی درخت باشد نورپردازی به سمت بالا خواهد بود ولی در مورد درختانی مثل بید مجنون که شاخه¬های آن آویزان و پیوسته در حال حرکت اند و پیوسته در حال حرکت اند بهتر است جهت نورپردازی به سمت شاخه باشد. وقتی درختان نورپردازی می شوند لازم است جهت و رنگ منبع نور با مشخصات محیطی هماهنگی داشته باشد. به عنوان مثال درختان کاج فقط وقتی نور قوی به آنها تابانده شود بازتاب مناسب خواهند داشت.

آب نما
بوسیله نورپردازی هنگام شب بر استخرها، چشمه ها، آبشارها، باغچه های آبی و حوضچه ها می توان طوری عمل کرد که اهمیت آنها بیشتر نمایان گردد. نورپردازی آبشارها و فواره های موجود در آب نماها به توجه و بررسی مخصوص نیاز دارد. مثلاً در مورد آبشار، نورپردازی باید بگونه ای باشد که ارتفاع آن بنظر بیشتر دیده شود. آب به صورت ساکن یا در حال جریان یک عنصر جالب می باشد، با قراردادن نور در زیر سطح آب بیشتر به حالت آب در داخل شیشه نزدیک می شود ).
آب چه در آب نماها و چه در حوضچه ها و استخرها هم به عنوان یک آینه و هم به عنوان ماده ای شفاف و عبور دهنده سطوح نوری و انعکاس دهنده عمل می کند. زمانی که آب راکد نبوده و موجدار و در حال طغیان باشد انعکاس تصاویر در هم و با یکدیگر ترکیب می شد و در این حالت تنها اثری از درخشندگی نور و حرکت آن نمایان می شود. پاشیدن آب بصورت اسپری با جریان شدید آن و همچنین شناور بودن آب موجب انعکاس و ایجاد سطوح نورانی پراکنده و جالبی می شود.
بهتر است بر آب های راکند مستقیمن نور تابنده نشود بلکه با استفاده از آینه و شیشه نور تغییر جهت داده و بر آب تابانید تا تصاویر ساختمانها، درختان و سایر اشیاء در آن انعکاس یابد. بازتاب نور بر سطح استخر دوباره بر روی ساختمان های دیگر می تابد قادر است پدیده درخشش ناپایدار (تلألو) را ایجاد نماید. آبشارها و فواره ها را نمی توان بطور بسیار دقیقی روشن نمود، چون نور بایستی از میان پودر آب عبور داده شود می توان لامپ ها را در زیر سطح آب نصب کرد.

پیکره های تزئینی
ایجاد منظر دید، به وسیله نورپردازی روی پیکره¬های زینتی بر اهمیت بصری آنها می افزاید و جلوه آنان را بیشتر می کند. معمولاً بهترین راه برای نورپردازی اشیا استفاده از نورهای مختلف به صورت توامان است. یک منبع نور به وسیله تضاد بین سطح جسم و سایه تیز آن باعث برجسته شدن شکل و فرم شی و منبع نوری دیگر با روشن کردن سطح شی باعث وضوح جزییات شی می گردد (Harris, 1997). استفاده نامناسب از ابزارهای نورپردازی در روشن نمودن پیکره ها نه تنها موجب تأثیرات منفی بصری شده و از اهمیت موضوع می کاهد بلکه فضا را به صورت بی روح و بدون هیچگونه کنش بصری جلوه گر می سازد. به عنوان مثال چنانچه در اطراف تندیس ها بجای استفاده از نورپردازی مناسب، چراغ های پارکی معمولی استقرار یابند نه تنها در ساعات روز این گونه عنار مزاحمت دید می باشند بلکه به عنوان عوامل کاهنده ارزش های بصری و اهمیت موضوع اصلی مطرح هستند ).
نتیجه گیری
عناصر روشنایی علاوه بر تامین نور و ایمنی محیط به عنوان عناصر طراحی نیز استفاده می شوند. نورپردازی قسمتی از طراحی شب پارک ها و باغ ها می باشد که به طور همزمان باید در طر احی مد نظر قرار گیرد و تابع سبک و روح حاکم بر فضا گردد. عناصر روشنایی می توانند در صورت طراحی مناسب به عنوان عناصر معماری در روشنایی روز نیز استفاده گردند، در غیر این صورت می بایست با محیط همخوان و یا پنهان شوند.
هر فضا دارای خصوصیاتی است که طرح نورپردازی باید در راستای تقویت آن خصوصیات باشد. استفاده از تکنیک های نورپردازی و شناخت صحیح ویژگی های نور به طراحی مناسب سیمای شبانه کمک می نمایند.
در این میان شناخت خصوصیات روشنایی مصنوعی، قابلیت فضا و درک تأثیر نور، امکان فضاسازی مناسب با روش های نورپردازی صحیح را می دهد.

تهیه کننده :محمد قندگر (مشاور جوان شهردار،کارشناس شورای شهر و مشاور شورای استان)